Домбыра туралы аңыз

Ертеде Жошы деген ханның үлкен баласы аңға шығып, құлан атуға барғаннан қайтып оралмапты. Баласын біраз күндер күтіп , ақыры келмеген соң, оның тірі емес екенін әкесі сезеді. Енді не болса да жаман хабарын естігісі келмеген хан: — Кімде кім, менің баламның қайғылы хабарын естіртсе, соның көмейіне қорғасын ерітіп құямын, деп халыққа жар салыпты. Халық ханның баласын құлан теуіп өлтіргенін біледі, бірақ әкесіне айтуға батылдары бармайды. Күндердің күнінде ел аралап жүрген бір домбырашы бұл хабарды естіп, ханның ордасына барыпты. Бірақ күзетшілерден асып ордаға кіре алмай далада, қақпа алдында отырып, домбырасынан бір күйді күңіренте тарта беріпті. Кешкіғұрым саңқылдап шыққан домбыра үні сол маңайды тегіс шарлап, орда ішіндегі ханның да құлағына шалынады. Тақта мүлгіп отырған хан сәл басын көтеріп: — Мынау ненің үні? Барып біліңдерші? Егер менде шаруасы бар адам болса мында алып келіңдер! – деп уәзірлерінің біріне әмір етеді. Уәзір әлгі домбырашыны ханның алдына алып келеді. Хан оған: — Қайдан жүрген адамсың мұнда келу мақсатыңды айт! – дегенде домбырашы: — Тақсыр! Көптен көңілімде жүрген  бір күйім бар еді, соны сізге сынатқалы келіп едім, — депті. — Е, олай болса домбыраңды тарт! – депті хан. Бұл сөзді естуі сол-ақ екен, күйші домбырасының бұрауын қоңыр дауысқа келтіріп, әрбір қығысын салмақпен қағып, бір күйді тарта беріпті. Күйдің алғашқы дыбысынан басталған қатал үн, бірте-бірте қоюланып, «мені естисің бе, хан ием, қайғылы хабар айтамын» дегендей, алдын ала негізгі тақырыбынан, айтпақ ойынан хабар береді. Домбыраның күңіренген үнінен сезіктенген уәзірлерінің бірі: — Тақсыр! Мынау не дегелі отыр өзі?  — дегенде, хан айнала отырғандарға, домбырашыға қарап: — Мына бастағаның, сенің тартатын, менің естіп, тыңдайтын күйім емес екен. Бірақ, әдейілеп келген екенсің тарт, тарт!  — депті. Ханнан ұлықсат алған домбырашы күйін боздата тартқанда, домбыраның көмейінен: Ақсақ құлан шошыған, Қырда еркін жосыған. Тынышын бұзып құланның, Оқ атқан сіздің ұлыңыз, Опат болды осыдан. Хабарын соның айтуға, Арып-ашып алыстан, Келіп тұр мынау домбыра, Болған істің барлығын, Қалдырмай түгел баяндар. Үніне оның құлақ сал, Қаумалаған, халайық,     Хан бастаған жарандар, — деген қайғылы үн күңіреніп естіледі. Әсіресе домбыраның әрбір буынында: «опат болды»,  — деген сөздер адам айтқандай ап-анық естіліп, қайталанып тұрады. Мұны естігенде төрде отырған  хан егіліп жылайды. Ханның  шешесі мен әйелі, қызы қатты қапаланып зарлайды. Домбыраның «сиқырлы сазы» мен қайғылы үнінен есі кетіп әлсіреген хан: — Ұстаңдар мына  күйшіні! – деп, уәзірлеріне әмір етіпті. Сонда күйші ханға қарап: — Уа, тақсыр! Мен аузымды ашып, ештеме де айтқаным жоқ едім ғой, жазығым өзіңіздің ұлықсатыңызбен күй тартқаным ба? Барлық сырды ашып, айтып берген мынау домбыра емес пе? – депті. Хан осы жерде сөзден жеңіліп, берген жарлығын орындау үшін «кім болса да бәрі бір, қаралы хабар әкелгеннің үні өшіп, жазасын алсын» — деп, бұйырып, домбыраның қақпағынан көмей тесігін жасап қорғасын ерітіп құйғызыпты. Содан бастап домбыраның көмей тесігі пайда болған екен деседі. Бұл күй ел арасына «Ақсақ құлан», кей жерлерде «Ақсақ құлан, Жошы хан» деген атпен тарап кеткен. Күйші-зерттеуші Тымат Мерғалиевтың жазып алған бұл нұсқасының ноталық үлгісі  1982 жылы «Қазақтың музыкалық фольклоры» атты ғылыми жинақта да жарық көрді. Күйдің басқа нұсқалары кейінгі ұрпаққа атақты күйшілер Оқап Қабиғожин, Қали Жантілеуов, Шәміл Әбілтаев, Нұрғиса Тілендиевтар арқылы жетті. Қазіргі кезде бұл күй барлық шебер орындаушылардың репертуарларынан орын алған.